游客在云南大理因口角引发打架 两名涉事者已被行拘

Гай Юл?й Цэзар
лац.: GAIVS IVLIVS CAESAR лац.: DIVVS IVLIVS
Пажыццёвы дыктатар Рымскай рэспубл?к? з лютага па 15 сакав?ка 44 года да н.э.
Сумесна з	Марк Эм?л?й Леп?д
Пераемн?к	пасада скасавана
Консул Рымскай рэспубл?к? з 1 студзеня па 15 сакав?ка 44 года да н.э.
Сумесна з	Марк Антон?й
Пераемн?к	суфект — Публ?й Карнел?й Далабела
Консул без калег? з 1 студзеня па 1 кастрычн?ка 45 года да н.э.
Папярэдн?к	Гай Юл?й Цэзар ? Марк Эм?л?й Леп?д
Пераемн?к	консулы-суфекты з 1 кастрычн?ка — Кв?нт Фаб?й Макс?м, Гай Трэбон?й ? Гай Кан?н?й Рэб?л
Дыктатар Рымскай рэспубл?к? кастрычн?к 49 да н.э. — 15 сакав?ка 44 да н.э.
Сумесна з	Марк Антон?й
Папярэдн?к	няма
Консул 46 да н.э.
Сумесна з	Марк Эм?л?й Леп?д
Папярэдн?к	Кв?нт Фуф?й Кален ? Публ?й Ватын?й
Пераемн?к	Гай Юл?й Цэзар
Дыктатар 48 — 47 гады да н.э.
Сумесна з	Марк Антон?й
Консул 48 год да н.э.
Сумесна з	Публ?я Серв?л?й Ватыя ?са?рык
Папярэдн?к	Гай Кла?дз?й Марцэл ? Луцый Карнел?й Лентул Крус
Пераемн?к	Кв?нт Фуф?й Кален ? Публ?й Ватын?й
Дыктатар 49 год да н.э.
Папярэдн?к	Луцый Карнел?й Сула
Пераемн?к	Гай Юл?й Цэзар
Консул 59 год да н.э.
Сумесна з	Марк Кальпурн?й Б?бул
Папярэдн?к	Кв?нт Цэцыл?й Метэл Цэлер ? Луцый Афран?й
Пераемн?к	Луцый Кальпурн?й П?зон Цезон?н ? А?л Габ?н?й
Вял?к? пантыф?к 63 — 44 гады да н.э.
Папярэдн?к	Кв?нт Цэцыл?й Метэл П?й
Пераемн?к	Марк Эм?л?й Леп?д
Нараджэнне	не раней за 12 л?пеня 100 да н.э. ? не пазней за 13 л?пеня 100 да н.э. Рым, Рымская рэспубл?ка
Смерць	15 сакав?ка 44 да н.э.[…] (55 гадо?) Тэатр Пампея, Рымская рэспубл?ка
Месца пахавання	Храм Цэзара
Род	Юл?? Цэзары[d]
Бацька	Гай Юл?й Цэзар Старэйшы[d][…]
Мац?	А?рэл?я Кота[d][…]
Жонка	Карнел?я Цын?ла[d][…], Пампея Сула[…] ? Кальпурн?я П?зон?с[d][…]
Дзец?	Юл?я Цэзарыс[d][…], Пталамей XV Цэзарыён[d] ? Актав?ян А?густ
Веравызнанне	старажытнарымская рэл?г?я
Партыя	папуляры[d]
Член у	Першы трыумв?рат[d]
Званне	Ваенны трыбун ? ?мператар
Б?твы	Caesar's Civil War[d] Гальская вайна
Узнагароды	百度 同业理财规模和占比较年初双降。 Roman triumph[d] Consecratio[d] (44 да н.э.)
Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

Гай Юл?й Цэзар (лац.: Gaius Iulius Caesar; 12 ц? 13 л?пеня 100 да н.э. — 15 сакав?ка 44 да н.э.) — старажытнарымск? дзяржа?ны ? пал?тычны дзеяч, палкаводзец, п?сьменн?к. Консул 59, 48, 46, 45 ? 44 гадо? да н.э., дыктатар 49, 48—47 ? 46—44 гадо? да н.э., вял?к? пантыф?к з 63 года да н.э.

Цэзар паходз?? са старажытнай патрыцыянскай сям’?, паслядо?на займа? усе ардынарныя рымск?я пасады (cursus honorum) ? зраб?? сабе ?мя на барацьбе з кансерваты?ным? сенатарам? (аптыматам?). У 60 годзе да н.э. арган?зава? першы трыумв?рат разам з двума ?плывовым? пал?тыкам? — Гнеем Пампеем Вял?к?м ? Маркам Л?цын?ем Красам. З 58 года да н.э. больш за восем гадо? правё? на тэрыторы? сучасных Францы?, Бельг??, Герман?? ? Вял?кабрытан?? ? Гальскай вайне, далучы?шы да Рымскай рэспубл?кi вел?зарную тэрыторыю ад Атлантычнага ак?яна да Рэйна ? набы?шы славу таленав?тага палкаводца. На пачатку 49 года да н.э. пача? грамадзянскую вайну з-за непрым?рымых рознагалосся? з сенатарам? па пытаннях дэталя? свайго вяртання ? Рым ? пра гаранты? судовай недатыкальнасц? за службовыя злачынствы (подкупы на выбарах, хабары службовым асобам, парушэнне дамо?, гвалто?ныя дзеянн? ? ?ншыя парушэнн?). На працягу чатырох гадо? прых?льн?к? сената, як?я згрупавал?ся вакол Пампея, был? разб?ты Цэзарам у ?тал??, ?спан?? (двойчы), Грэцы? ? Афрыцы, таксама ?м был? разб?ты войск? ?ладаро? Ег?пта ? Понта. Прытрымл?ва?ся пал?тык? м?ласэрнасц?, але ? той жа час пакара? смерцю шэраг сва?х ключавых апанента?. Дамогшыся по?най перамог? над прац??н?кам?, сканцэнтрава? у сва?х руках уладу консула ? надзвычайныя па?намоцтвы дыктатара (урэшце — у якасц? пажыццёвай пасады), правё? шэраг рэформа? ва ?с?х сферах жыцця грамадства. Пры жыцц? Цэзара пачалося яго абага?ленне, ганаровы тытул палкаводца-пераможца ??мператар? ста? часткай яго ?мя, аднак ён адма?ля?ся ад улады старажытных рымск?х царо?. Пасля забойства Цэзара групай сенатара? на чале з Маркам Юн?ем Брутам пляменн?к Цэзара Гай Актав?й прыня? яго ?мя ? атрыма? большую частку спадчыны паводле завяшчання, ста?шы пасля першым ?мператарам.

Да Цэзара розна став?л?ся пры жыцц? ? такая традыцыя захавалася ? Рымскай ?мперы?: яго ?мя ?сяляк абялялася прых?льн?кам? ?ладаро?, а апаз?цыя ?схваляла яго ахвяр ? змо?н?ка? супраць яго. Вельм? папулярнай была асоба Цэзара ? Сярэднявечча ? Новы час. Апроч пал?тычнай ? ваеннай дзейнасц? Цэзар вядомы ? як л?таратар. Дзякуючы прастаце ? выразнасц? стылю яго сачыненн? л?чацца клас?кай старажытнарымскай л?таратуры ? выкарысто?ваюцца пры навучанн? лац?нскай мове. Ад ?мя Юл?я Цэзара паходзяць тытулы кайзер ? цар, а таксама назва сёмага месяца ? мног?х мовах свету.

Пачатак кар’еры

Нарадз??ся ? вельм? знатнай, але беднай патрыцыянскай сям’? Юл?я?, як?я ?зводз?л? сваё паходжанне да баг?н? Венеры ? цара Анка Марцыя. Дакладная дата яго нараджэння невядомая, бо пачатк? адпаведных б?яграф?чных твора? Плутарха ? Светон?я не захавал?ся. Падчас панавання ? Рыме дыктатара Сулы у 82 — 79 да н.э. бы? вымушаны збегчы з Рыма ? хавацца ? Аз??, бо Цэзар бы? сваяком Марыя ? Цыны, ворага? Сулы. Акрамя таго, Сула спрабава? развесц? Цэзара з яго жонкай Карнел?яй, выкарысто?ваючы свае дыктатарск?я па?намоцтвы. У час свайго выгнання Цэзар служы? у в?ф?нскага цара ? аднойчы трап?? у палон да п?рата?. У выгнанн? Цэзар працягва? атрымл?ваць адукацыю (у прыватнасц?, на востраве Родас), што потым дапамагло яму ? пал?тычнай кар’еры. Цэзар бы? майстрам лац?нскай п?сьмовай мовы, а таксама бы? выдатным прамо?цам.

Хутка пасля адыходу Сулы ад улады Цэзар бы? абраны на малодшую грамадзянскую пасаду квестара. Смерць Сулы ? 78 да н.э. дазвол?ла вярнуцца да былых дэмакратычных традыцый. Адбывал?ся вольныя выбары маг?страта?, суды зно? стал? ро?ным?, ? рашэнн? вынос?л?ся не па жаданню дыктатара, а так, як прагаласуюць суддз?. Цэзар бы? ужо давол? значнай пал?тычнай ф?гурай, бо неаднаразова прыцягва? да суда маг?страта?, як?м? бы? незадаволены народ (напрыклад, Далабелу ? Публ?я Антон?я). Таксама Цэзар зраб?? выдатную прамову падчас пахавання сваёй жонк?, пасля чаго ён ста? л?чыцца добрым прамо?цам. У гэтай прамове ён таксама закрану? тэму паходжання свайго роду ад баг?н? Венеры. Таксама Цэзар таемна аднав?? бюсты свайго сваяка Гая Марыя, як?я ? свой час зн?шчы? Сула.

Праз некальк? год на выбарах прэтара Цэзар перамог з вял?кай перавагай, дзякуючы сва?м здольнасцям прамо?цы ? вел?зарнай папулярнасц? сярод плебея?, як?я складал? большасць выбаршчыка?. Аднак на падтрымку сваёй папулярнасц?, у тым л?ку на арган?зацыю гульня? для народа, Цэзар патрац?? безл?ч грошай, у вын?ку чаго яго ф?нансавае станов?шча вельм? пагоршылася. Менав?та ? гэты час Цэзар збл?з??ся з Красам, адным з найбагацейшых рымлян таго часу. Крас бачы? у Цэзары прыладу для барацьбы супраць свайго ворага Пампея ? таму шчодра азалац?? Цэзара.

У 63 да н.э., пасля смерц? вял?кага пантыф?ка Кв?нта Цэцыл?я Метэла П?я, Цэзар бы? абраны на гэтую вельм? ганаровую пасаду ? ста? захавальн?кам рымск?х рэл?г?йных традыцый, хаця на пасаду прэтэндавал? таксама два вельм? вядомых чалавека — ?са?рык ? Катул. Аднак у часы Цэзара старыя рымск?я рэл?г?йныя традыцы? амаль не паважал?ся, а ? Рыме з’я?лял?ся новыя культы, прынесеныя з Грэцы?, Малай Аз??, Ег?пта ? Бл?зкага Усходу, таму роля вял?кага пантыф?ка была значна меншая, чым раней.

У тым жа 63 да н.э. Рым перажы? найбуйнейшую спробу незадаволеных ?снуючым ладам к?равання здзейсн?ць дзяржа?ны пераварот — змову Катыл?ны. Л?чылася, што Цэзар ме? дачыненне да змовы, а раней, у 65 да н.э., ён н?быта бы? адным з гало?ных асоб першай спробы змовы. Аднак доказа? удзелу Цэзара ? змове не было, таму супраць яго не был? выста?леныя прамыя абв?навачванн?. Аднак Катон Малодшы ? сваёй прамове ? сенаце паспрабава? абв?навац?ць Цэзара ? дачыненн? да змовы, але Цыцэрон, як? к?рава? раскрыццём змовы ? пакараннем в?наватых, не ста? прымаць меры супраць Цэзара, ул?чваючы папулярнасць Цэзара сярод плебея?.

Кампан?я Цэзара ? Далёкай ?спан??. С?няй пункц?рнай л?н?яй пазначаны прыкладныя межы рымск?х прав?нцый. У дужках паказаны сучасныя назвы старажытных гарадо?, курс?вам у дужках — лац?нск?я назвы прав?нцый.

Пасля прэтарства ? Рыме Цэзар выеха? у падначаленую яму на нейк? тэрм?н прав?нцыю Дальняя ?спан?я. У ?спан?? Цэзар правё? некальк? невял?к?х вайсковых кампан?й ? атрыма? навык? ваяра ? военачальн?ка, як?я потым спатрэб?л?ся яму ? Гал??. Плутарх распавядае, што кал? Цэзар еха? у падначаленую яму ?спан?ю ? кал? ён праязджа? праз невял?кае сел?шча, Цэзар у адказ на нейк? жарт сва?х сябро? сказа?: ?Што да мяне, я б хаце? быць першым тут, чым друг?м у Рыме?.

Трыумв?рат ? консульства

Цэзар ста? буйной ? вядомай самастойнай пал?тычнай ф?гурай, абап?раючыся на рымск?х плебея?, нягледзячы на сваё патрыцыянскае паходжанне. У Цэзара з’яв?л?лся ? першыя вораг? — перш за ?сё, гэта был? сенатары са старых ? паважаных сямейства?, як?я вельм? крытычна став?л?ся да так званых ?папуляра??, да л?ку як?х належа? ? Цэзар.

Падзел прав?нцый пам?ж трыумв?рам? пасля нарады ? Луцы ? 56 годзе да н.э. (заваяванн? Цэзара не паказаны):      Цэзар: Цызальп?йская Гал?я, Нарбонская Гал?я, ?л?рык.      Пампей: Бл?зкая ?спан?я, Далёкая ?спан?я.      Крас: С?рыя.      ?ншыя прав?нцы? Рымскай рэспубл?к?.

Кал? Цэзар вярну?ся з ?спан??, ён спрабава? адначасова дамагчыся трыумфа ? змагацца на выбарах консула?. На той час удзельн?чаць у выбарах было магчыма тольк? асаб?ста, а ? гэтым выпадку Цэзар страц?? бы магчымасць правесц? трыумф. Спачатку большасць сенатара? пагаджалася даць Цэзару магчымасць прымаць удзел у выбарах праз давераных асоб. Аднак кал? наступ?? дзень галасавання па пытанню, Катон Малодшы пача? абструкцыю — прамову, якая до?жылася ?весь дзень, ? таму Цэзар бы? вымушаны ахвяраваць трыумфам дзеля консульства. У тым жа 60 да н.э. незадаволены сенатам Цэзар ствары? ?першы трыумв?рат? з удзелам Пампея ? Краса — буйных пал?тыка? старэйшага пакалення ? былых суланца?, як?я таксама был? незадаволеныя апошн?м? дзеянням? сенатара?. Пампей ? Крас раней варожа став?л?ся адз?н да аднаго, яднак Цэзар здоле? пам?рыць ?х ? зац?кав?ць у стварэнн? агульнай каал?цы? супраць сенатара?. З падтрымкай гэтых буйных пал?тыка? Цэзар пача? дамагацца вышэйшай дзяржа?най пасады — консульства. Больш таго, ён увайшо? у саюз з нейк?м Луцыем Лукцэем, давол? багатым чалавекам — планавалася, што народ абярэ консулам? Цэзара ? Лукцэя. Сенатары на чале з Катонам Малодшым супрацьпастав?л? ?м на выбарах Марка Кальпурн?я Б?була, якога яны шчодра забяспечвал? золатам ? сваёй падтрымкай. З яго дапамогай яны планавал? м?н?м?заваць уплы? Цэзара на дзяржа?ныя справы, бо консульства было калег?яльнай пасадай ? ?се важныя рашэнн? пав?нны был? прымацца тольк? са згоды абодвух консула?. На выбарах был? абраныя Цэзар ? Б?бул.

Цэзар давол? жорстка расправ??ся з Б?булам — прых?льн?к? першага прымус?л? яго хавацца, не даючы займацца прамым? абавязкам?. Прых?льн?к? Катона, як?я складал? большасць у сенаце, акты?на выступал? супраць ус?х закона? Цэзара, як?я был? нак?раваны на паляпшэнне жыцця плебея?. У адказ Цэзар арыштава? Катона ? запалоха? Цыцэрона — двух л?дара? сенатарскай парты?.

Цэзар у Гал??. Грамадзянская вайна

Гальская вайна (ан?маваная карта)
     — Рымская рэспубл?ка да пачатку вайны↗ — дзеянн? Цэзара
↗ — дзеянн? гала? ? ?х саюзн?ка?
X — б?твы; спачатку паказваецца старажытны тапон?м, у дужках — сучасны (кал? ёсць)
Шэрым колерам пазначаны гарады, праз як?я праходз?? шлях Цэзара; сучасная назва горада даецца ? дужках
Шэрым курс?вам пазначаны нейтральныя ? саюзныя Рыму плямёны
С?н?м колерам пазначаны варожыя плямёны, палкаводцы ? гарады

Пасля заканчэння свайго консульства Цэзар нак?рава?ся ? Гал?ю. Гальская вайна до?жылася амаль 10 гадо? амаль без перапынка?. За гэты час Цэзар са сва?м? лег?ёнам? паступова падпарадкава? Рыму ?сю тэрыторыю сучаснай Францы?, а таксама частку Бельг??. Падчас гальскай кампан?? Цэзар набы? вял?кую папулярнасць сярод лег?янера?. Пазней менав?та безумо?ная падтрымка з боку лег?ёна? дазвол?ла Цэзару пачаць грамадзянскую вайну ? разб?ць сва?х ворага? па чарзе.

Падчас знаходжання ? Гал?? Цэзар уважл?ва сачы? за справам? ? Рыме ? перап?сва?ся з Пампеем ? Красам. Аднак кал? Крас памёр у С?ры?, а папулярнасць Цэзара, выкл?каная перамогам? ? Гал?? ? пашырэннем Рымскай дзяржавы, заслан?ла папулярнасць Пампея, апошн? заключы? саюз з варожа настроеным да Цэзара сенатам. Сенат са згоды Пампея пача? патрабаваць вяртання Цэзара ? Рым з той прычыны, што вайна ?жо скончана. Больш таго, сенатары патрабавал? распусц?ць лег?ёны ? даць сенату по?ную справаздачу аб сва?х дзеяннях, у той час як Пампей хутка зб?ра? войска (аф?цыйна — для кампан?? супраць Парф??). Цэзар адмов??ся гэта зраб?ць, ? хутка пасля гэтага пачалася грамадзянская вайна 49 — 45 да н.э.

Грамадзянская вайна пам?ж Цэзарам ? Пампеем

Асно?ны артыкул: Грамадзянская вайна 49 – 45 да н.э.

Падчас гэтай вайны Цэзар правё? кампан?? ? ?тал??, ?спан??, Грэцы? ? Ег?пце.

10 студзеня 49 да н.э. Цэзар перайшо? праз пагран?чную раку Руб?кон ? хутка захап?? Рым, з якога паспе? збегчы ?весь сенат на чале з Пампеем. Апошн? вырашы? арган?заваць супрац??ленне Цэзару ? Грэцы? ? адплы? з ?тал??. Цэзар спачатку правё? кампан?ю супраць пампеянца? у ?спан?? ? тольк? потым высадз??ся ? Грэцы?. Першыя некальк? б?тва? был? беспаспяховым? для Цэзара, аднак ён здоле? перавесц? ваенныя дзеянн? з горыстага Эп?ру (сучасная Албан?я ? заходняя Грэцыя) на ?збярэжжа Эгейскага мора. Там адбылася гало?ная б?тва грамадзянскай вайны — б?тва пад Фарсалам у 48 да н.э., у якой Цэзар цалкам перамог арм?ю Пампея. Пампей збег у Ег?пет, але там яго схап?л? ? заб?л? па загаду ег?пецкага цара. Пасля таго, як Цэзар прыплы? у Ег?пет, ён умяша?ся ва ?нутрыег?пецк?я ?нтрыг? на баку кандыдатк? на царск? трон Клеапатры. Пасля перамог? Цэзар пача? афрыканскую кампан?ю на тэрыторы? сучаснага Тун?са, дзе Цэзару проц?стая? яго стары вораг Катон Малодшы. Катон скончы? жыццё самагубствам падчас аблог? крэпасц? Утыка Цэзарам. Нарэшце, Цэзар правё? апошнюю кампан?ю — зно? у ?спан??, дзе ён перамог апошн?х пампеянца?.

Ваенныя дзеянн? грамадзянскай вайны 49—45 гадо? да н.э. Тонкай чорнай л?н?яй паказаны межы Рымскай рэспубл?к?, пункц?рам — межы прав?нцый
↗ — дзеянн? Цэзара;
↗ — дзеянн? паплечн?ка? Цэзара;
↗ — дзеянн? Пампея;
     Перамог? Цэзара ? ?зятыя ?м гарады     Перамог? Пампея     Буйныя гарады

Пасля грамадзянскай вайны. Забойства Цэзара

Карл Тэадор фон П?лоц? — Забойства Цэзара ? сенаце

Яшчэ падчас грамадзянскай вайны рымляне надал? Цэзару амаль усе магчымыя тытулы, а ? лютым 44 да н.э. Цэзар бы? са згоды ?сяго рымскага народа абвешчаны пажыццёвым дыктатарам. У той жа час некаторыя з яго прых?льн?ка? акты?на прасо?вал? ?дэю аб прысваенн? Цэзару яшчэ ? царскага тытула, што выкл?кала вельм? стрыманую рэакцыю сярод рымлян ? вельм? негаты?ную — сярод некаторых патрыцыя?. Хаця Цэзар адмов??ся ад прыняцця царскага тытула, менав?та ?мкненне да адкрытай царскай улады л?чыцца гало?най прычынай замаху на яго жыццё.

З прычыны таго, што Цэзар зб?ра?ся ?сц? на вайну супраць Парф??, нездаволеныя патрыцы? дамов?л?ся заб?ць Цэзара ? самым хутк?м часе. Цэзар бы? заб?ты 15 сакав?ка 44 да н.э. падчас пасяджэння сената. Змо?шчык?, сярод якiх был? вельм? бл?зк?я да Цэзара людз?, нанесл? яму 23 удары к?нжалам?.

Асоба Цэзара

Знойдзены на дне Роны бюст, як? атаясамляецца з Цэзарам.

Цэзар з’я?ляецца, мабыць, самым вядомым рымлян?нам. Яшчэ сучасн?к? падкрэсл?вал? яго стано?чыя звычк? ? здольнасц?, а адмо?ныя замо?чвал?. Яго асоба за?сёды была ? цэнтры грамадскай уваг?, таму да нас дайшло шмат ап?сання? яго асобы. Напрыклад, вядома, што ? Цэзара была лыс?на, ? таму ён карыста?ся магчымасцю безабмежавана нас?ць ла?ровы вянок. Яго абв?навачвал? ? вядзенн? распуснага ладу жыцця — некаторыя называл? яго ?муж ус?х жонак ? жонка ?с?х мужо??. У той жа час усе адзначал?, што Цэзар не п?? в?но ? вял?к?х аб’ёмах, з-за чаго Катон Малодшы за?важы?, што ?Цэзар адз?ны з ус?х узя?ся за дзяржа?ны пераварот цвярозым?.

З-за свайго ладу жыцця ? асабл?ва з-за неабходнасц? падтрымк? сваёй папулярнасц? Цэзар рабава? падначаленыя яму прав?нцы? як у часы вайны, а ? Гал?? рабава? нават буйнейшыя кап?шчы гала?. Акрамя таго, у год свайго консульства Цэзар, карыстаючыся сва?м? па?намоцтвам?, падмян?? у дзяржа?най скарбн?цы 3000 рымск?х фунта? золата меддзю.

Цэзар выдатна валода? зброяй ? к?рава? канём, а таксама выдатна праводз?? усе б?твы, у як?х удзельн?ча?. Са сва?м? салдатам? ён бы? у вельм? добрых аднос?нах, ? яны амаль н?кол? не выступал? супраць яго, нават кал? ён вё? ?х на грамадзянскую вайну супраць ?ншых рымск?х грамадзян.

Сучасн?кам? адзначаецца таксама яго мяккасць. Пры магчымасц? Цэзар ?мкну?ся зам?рыцца з ус?м? сва?м? ворагам?, нават з Пампеем ? Катонам. Цэзар з радасцю прыня? Цыцэрона, як? бы? адным з л?дара? кансерваты?най большасц? сенатара?. Пасля перамог? ? грамадзянскай вайне Цэзар дазвол?? ус?м пампеянцам вярнуцца ? Рым, ? н?хто з ?х не бы? пакараны. Змо?шчыка?, пра як?х яму было вядома, ён не пакара? смерцю, а тольк? каза?, што яму вядомыя ?се ?х планы.

Ацэнка дзейнасц? Цэзара

Помн?к Юл?ю Цэзару на В?а дэ? Форы ?мперыял? ? Рыме (коп?я з арыг?нала, як? захо?ваецца ? Ватыканск?х музеях).

Пра?ленне Цэзара л?чаць адным з гало?ных моманта? у працэсе пераходу ад Рэспубл?к? да ?мперы?, бо менав?та ён пача? ламаць рэспубл?канск?я дзяржа?ныя звыча? ? ?сталё?ваць новыя. Выдатны г?сторык, ла?рэат Нобеле?скай прэм?? па л?таратуры Тэадор Момзен у сваёй фундаментальнай ?Рымскай г?сторы?? ?с?м? сродкам? ?звыша? Цэзара, паралельна прын?жаючы ?с?х сучасных яму пал?тыка?, ? перш за ?сё Пампея. Аднак л?чыцца, што паз?цыя Момзена знаходз?лася пад уплывам пал?тычных падзей у Герман?? канца XIX стагоддзя. Шмат хто з г?сторыка? пачатку XX стагоддзя палем?зава? з Момзенам адносна яго погляда?, ? ? тым л?ку адносна яго в?давочна цэзарыянскай паз?цы?. У больш позн?х, у тым л?ку сучасных працах дзейнасць Цэзара ацэньваецца нейтральна ? на фоне сучаснай яму вельм? складанай эпох?.

Ад кагномена Цэзара паходзяць германская назва манарха kaiser ? славянская цар. У гонар Цэзара таксама названы месяц яго нараджэння (былы кв?нц?л?й), назва якога перайшла ? мног?я е?рапейск?я мовы.

Л?таратурная дзейнасць

C. Iulii Caesaris quae extant, 1678

Нягледзячы на бесперапынны акты?ны ?дзел у пал?тычным ? ваенным жыццi, Цэзар нап?са? некальк? твора? пераважна г?старычнага жанру, як?я ап?сваюць а?таб?яграф?чны досвед. Сем кн?г ?Зап?сак пра Гальскую вайну? (лац.: Commentarii de Bello Gallico) падрабязна апавядаюць пра падзе? аднайменнай вайны. Час складання гэтай працы невядомы: ?снуе як верс?я аб складанн? кн?г у канцы кожнага года кампан??, так ? здагадка аб нап?санн? ?сяго сачынення ? 52-51 гадах да н.э. У далейшым Цэзар ап?са? ? падзе? пачатку грамадзянскай вайны 49-45 гадо? да н.э. ?Зап?ск? аб Грамадзянскай вайне? (лац.: Commentarii de Bello Civili) был? складзеныя каля 47 года да н.э., але так ? не скончаныя: Цэзар давё? выкладанне тольк? да канца 48 года да н.э. Восьмую кн?гу ?Зап?сак пра Гальскую вайну? нап?са? не сам Цэзар, а яго легат А?л Г?рцый. Апрача таго, людзьм? з атачэння дыктатара был? нап?саныя ?Запiскi? аб Александрыйскай, Афрыканскай ? ?спанскай войнах, як?я працягваюць аповед аб грамадзянскай вайне. Усе гэтыя а?тары з рознай ступенню поспеху спрабавал? iмiтаваць стыль Цэзара. Акрамя таго, антычныя а?тары ведал? ? ?ншыя сачыненн?, нап?саныя асаб?ста Цэзарам: выкананую ? юнацтве паэму пра Геракла ? трагедыю ?Эдып?, нап?саны падчас зац?шша ? Гальскай вайне ф?лалаг?чны трактат ?Пра аналог???, створаную падчас паходу ? ?спан?ю ? 46-45 гадах да н.э. паэму ?Шлях?, пал?тычны памфлет эпох? грамадзянскай вайны ?Антыкатон? (адказ на панег?рык ?Катон? Цыцэрона) ? астранам?чнае апавяданне ? суа?тарстве з распрацо?шчыкам новага календара Саз?генам. ?снавал? таксама зборн?к? высло?я?, прамова? ? л?сто? Цэзара. Усе апошн?я працы не дайшл? да нашых дзён — да зн?кнення некаторых твора? прыкла? руку Актав?ян А?густ. Тольк? сярод перап?ск? Цыцэрона захавалася пяць каротк?х л?сто?, нап?саных Цэзарам (Att., IX, 6a; Att., IX, 7c; Att., IX, 13а; Att., IX, 14; Att., X, 8b).

Значны адб?так на сачыненн?, як?я захавал?ся, наклала ?х стварэнне ? складаныя для пал?тычнай кар’еры Цэзара гады. З-за гэтага ?Зап?ск? аб Гальскай вайне? не тольк? апавядаюць пра перамог? палкаводца ? здымаюць з яго в?ну за паразы, але таксама ? апра?дваюць саму вайну. Апаненты Гая сцвярджал?, што ён незаконна пача? вайну i што немалыя ахвяры рымскай арм?? прывял? да паслаблення ваеннай моцы рэспубл?к?. I таму ? ?Зап?сках? палкаводзец даказва? справядл?васць пачатку вайны, а ?се свае далейшыя дзеянн?, уключаючы германск?я ? брытанск?я экспедыцы?, ён матывава? абаронай до?гатэрм?новых ?нтарэса? Рыма ? зарукаю бяспек? па?ночных межа?. У ?Зап?сках пра Грамадзянскую вайну? Цэзар апра?дваецца яшчэ больш рашуча, пакольк? яму патрабавалася абгрунтаваць сумн??ны пачатак грамадзянскай вайны. Ён перанос?ць адказнасць за пачатак вайны на сенатара? ? Пампея, паказвае на парушэнне ?м? юрыдычных фармальнасця? пры аб’я?ленн? Цэзара па-за законам, а таксама апелюе да парушэння святых право? народных трыбуна?. Акрамя таго, Цэзар падкрэсл?вае сваю гато?насць да складання мiру, але пры гэтым дэманструе староннасць сенатара? ? Пампея. Дзеля стварэння драматычнага эфекту Цэзар акты?на выкарысто?вае характэрныя для ?сёй антычнай г?старыяграф?? прамовы дзеючых асоб. Зазвычай яны перадаюцца ва ?скосным выглядзе, але ? найбольш драматычных момантах апавядання ?жываецца ? простая мова. У ?Зап?ск? аб Грамадзянскай вайне? Цэзар увё? прамовы сва?х суперн?ка? у гэтым канфл?кце — Пампея ? Лаб?ена. Пры гэтым Гай ?мкнецца ?здзейн?чаць на чытачо?, укладваючы ? вусны апанента? словы, як?я дэманструюць ?х сляпы фанатызм. Падкрэсл?ваючы сваё палкаводчае майстэрства, Цэзар зап?свае свае разважанн? ? складаных с?туацыях. Ваенныя ня?дачы часцяком прып?сваюцца зменл?вай Фартуне або памылкам падначаленых, аднак усе перамог? падаюцца выключна як заслуг? ваеннага таленту Цэзара.

У лац?нскай л?таратуры да Цэзара тэрм?нам Commentarii звычайна пазначал? папярэдн?я нак?ды, як?я не зведал? л?таратурнай апрацо?кi, з расповедам дзяржа?нага дзеяча аб сва?х дасягненнях. Па ?сёй бачнасц?, вельм? сц?плы выбар тэрм?на Commentarii ? якасц? назвы не выпадковы ? бы? закл?каны падкрэсл?ць немагчымасць давядзення працы да завяршэння з-за недахопу часу. У цэлым, сачыненн? Цэзара знаходзяцца пад моцным грэчаск?м уплывам. Перш за ?сё, выя?ляецца шэраг агульных рыса? з творам?, як?я п?са? па-грэчаску Ксенафонт: ?х радн?ць адсутнасць прадмовы, нетыповае для Commentarii выкарыстанне ? а?таб?яграф?? трэцяй асобы, а таксама простая, але адначасова старанна прадуманая мова. Складанн? Цэзара адрозн?вае падвышаная ц?кавасць да геаграф?чных ? этнаграф?чных падрабязнасця?, характэрная для эл?н?стычнай г?старыяграф??, але якая яшчэ не распа?сюдз?лася ? лац?нскай л?таратуры. Адпаведныя экскурсы Гая знаходзяцца пад уплывам грэчаск?х спецыяльных твора? — перш за ?сё, работ Пас?дон?я. Выя?ляюцца ? ?ншыя сляды ?плыву грэчаскай л?таратуры на Цэзара. У прыватнасц?, знакам?тыя першыя радк? ?Зап?сак пра Гальскую вайну? з’я?ляюцца амаль дасло?най цытатай з ?Г?сторы?? Фук?дз?да.

Для ?сiх твора? Цэзара ?ласцiвая на?мысная простасць стылю. Ён унiкае метафар ? ?ншых сродка?, выкарысто?ваючы словы тольк? ? асно?ным значэнн?. Зрэшты, для выразнасц? Цэзар выкарысто?вае на?мысныя адх?ленн? ад с?нтакс?чных норма? лац?нскай мовы — г?пербатон, адсутнасць злучн?ка? ? ?ншыя. Цэзар уважлiва став?цца да падбору сло? для сва?х твора?. Зазвычай ён пазбягае моднай у сярэдз?не I стагоддзя да н.э. штучнай арха?зацы? мовы ? выкарыстання тэрм?на?, як?я выйшл? з ужывання, як гэта раб??, напрыклад, Салюстый. За?важана, што кал? ? лац?нскай мове ?снуе некальк? с?нон?ма? для выражэння аднаго прадмета або з’явы, Цэзар часцяком выкарысто?вае тольк? адз?н з ?х: у прыватнасц?, flumen (рака), але не fluvius ? amnis. ?ншай характэрнай асабл?васцю з’я?ляецца аповяд пра свае дзеянн? ? трэцяй асобе (?Цэзар загада?…?, ?Цэзар даведа?ся…?) на ?зор Ксенафонта, хоць ? выкарысто?вае займенн?к ?нашы? (nostri). Як падкрэсл?вае М. фон Альбрэхт, Цэзар — адз?ны буйны лац?нск? п?сьменн?к, як? нарадз??ся ? вырас у Рыме ?, так?м чынам, ме? асабл?вую сувязь з гарадской латынню.

Сучасн?к? па-рознаму ацэньвал? вартасц? твора? Цэзара: напрыклад, Цыцэрон захапля?ся яго стылем, а Гай Аз?на Пал?он л?чы? ?Запiскi? недакладным? ? тэндэцыйным?. Пазней яго сачыненн? чытаюць значна менш, ? ?жо Павел Ароз?й меркава?, што ?Зап?ск? аб Гальскай вайне? нап?саныя Светон?ем. У Сярэдн?я вяк? рукап?сы яго прац был? распа?сюджаны ? мног?х кляштарах, аднак тольк? ? эпоху Адраджэння ? ? ранн? Новы час яго сачыненн? становяцца папулярным? ? чытаючай публ?к?. У XVI стагоддз? старанням? Эразма Ратэрдамскага ?, пазней, ордэна езу?та? ?Зап?ск? аб Гальскай вайне? робяцца асно?ным творам, па як?м пачынаюць вывучаць лац?нскую мову.

Л?таратура

• Е. В. Фёдорова — Императорский Рим в лицах — Москва: Изд-во Московского университета, 1979. 461 с. (руск.)

Спасылк?

• Плутарх — ?Пара?нальныя жыццяп?сы?. Аляксандр Македонск? ? Цэзар (руск.)
• Гай Светон?й Транкв?л — ?Жыццё дванаццац? цэзара??. Боск? Цэзар (руск.)
• С. Л. Утченко — Юлий Цезарь (руск.)
• Лац?нск?я тэксты Цэзара ? яго прада?жальн?ка?