互联网思维来了！——第五届中国智能运输大会综述

Старажытны Рым
Рымская ?мперыя
лац.: Imperium Romanum стар.-грэч.: Βασιλε?α ?ωμα?ων
Герб
<   >  > 27 да н.э. — 476 г.
Стал?ца	Рым, Канстанц?нопаль
Мова(ы)	лац?нская мова ? старажытнагрэчаская мова
Аф?цыйная мова	лац?нская мова ? старажытнагрэчаская мова
Рэл?г?я	старажытнарымская рэл?г?я, хрысц?янства, язычн?цтва ? арыянства
Грашовая адз?нка	манетная с?стэма Старажытнага Рыма[d]
Плошча	5 957 000 км2
Насельн?цтва	87 500 000 ± 30 000 000 чал.
Форма к?равання	А?такратыя
Пераемнасць
< Рымская рэспубл?ка
百度 作为一家以场景布局和科技创新为主导的金融科技公司，钱包金服此次联合正规持牌支付机构共同推出钱包支付，也是希望可以通过自身成熟的场景布局及过硬的创新技术手段，成为蓬勃发展的支付行业一支新生力量。 Заходняя Рымская ?мперыя > Усходняя Рымская ?мперыя >
Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

Экспанс?я Рымскай ?мперы?

Ры?мская ?мпе?рыя (лац.: Imperium Romanum, стар.-грэч.: Βασιλε?α ?ωμα?ων) — пострэспубл?канская фаза ? разв?цц? старажытнай рымскай дзяржа?насц?, характэрнай рысай якой был? а?такратычная форма пра?лення ? вял?к?я тэрытарыяльныя ?ладанн? ? Е?ропе ? М?жземнамор'?. Адз?ная дзяржава ? г?сторы?, якой належала ?сё ?збярэжжа М?жземнага мора. Храналаг?чныя рамк? ?снавання Рымскай ?мперы? ахопл?ваюць перыяд часу пачынаючы з пра?лення першага ?мператара Актав?яна А?густа, да падзелу ?мперы? на Заходнюю ? Усходнюю ? наступнага падзення Заходняй Рымскай ?мперы?, гэта значыць з 27 года да н. э. па 476 год. Усходняя частка Рымскай ?мперы? з цэнтрам у Канстанц?нопал? ?снавала яшчэ каля 1000 гадо?.

Рымская рэспубл?ка ? 133 да н. э. ? 44 да н. э., Рымская ?мперыя ? 14 ? 117 гг. н. э.

Перыядызацыя г?сторы? Рымскай ?мперы?

Перыядызацыя г?сторы? Рымскай ?мперы? адрозн?ваецца ? залежнасц? ад падыходу. Так, пры разглядзе дзяржа?на-прававога ладу звычайна вылучаецца два асно?ных этапы:

1. Прынцыпат — форма дзяржа?нага ладу, якая спалучае рэспубл?канск?я ? манарх?чныя рысы (дзе пад прыкрыццём рэспубл?канск?х органа? улады на самай справе была ваенная манарх?я), ?снавала ? I стагоддз? да н. э. - III стагоддз? н. э. Перыяд прынцыпата можна падзял?ць на наступныя этапы:

а) Пра?ленне дынасты? Юл?я?-Кла?дз?я? ? фарм?раванне с?стэмы прынцыпата (27 да н. э. — 68 н. э.)

б) Год чатырох ?мператара? — маштабны крыз?с улады (68-69)

в) Пра?ленне дынастый Флав?я? ? Антан?на? — роскв?т с?стэмы прынцыпата (69-192)

г) Пра?ленне дынасты? Севера? — пачатак фарм?равання ваенна-бюракратычнай с?стэмы (193-235)

в) Крыз?с III стагоддзя — по?намаштабны сацыяльна-эканам?чны ? пал?тычны крыз?с Рымскай ?мперы? (235-284)

2. Дам?нат (284-476) — пал?тычная с?стэма, больш бл?зкая да манарх??. Унутры перыяду можна вылучыць наступныя этапы:

а) Пра?ленне Дыёклетыяна ? Канстанц?на I — фарм?раванне с?стэмы дам?ната, адм?н?страцыйныя, ваенныя ? сацыяльна-эканам?чныя рэформы (284-337)

б) ?мперыя IV стагоддзя н. э. — досыць стаб?льнае ?снаванне с?стэмы, тэндэнцыя да пал?тычнага размежавання заходняй ? ?сходняй частак ?мперы? (337-395)

в) Канчатковы падзел ?мперы? на Усходнюю ? Заходнюю (395-476)

Дата заканчэння г?сторы? Рымскай ?мперы? дыскус?йная. Для Захаду звычайна называецца 476 год — год зрушэння ?мператара Ромула А?густула, або 480 год - год смерц? Няпота, апошняга юрыдычна лег?тымнага ?мператара. Для Усходняй ?мперы?, дзяржа?насць якой пра?снавала, змяняючыся, яшчэ каля тысячы гадо?, называюцца даты: канец V стагоддзя, 610 год, 1204, 1453 ? ?ншыя.

Гало?ны змест гэтага перыяду складае працэс ?себаковага аб'яднання антычнага свету. Яно здзяйснялася ?жо Рымскай рэспубл?кай, але было тады матэрыяльным, заключалася ? факце заваявання ? падпарадкавання; зараз гэты працэс ?складняецца (дыферэнцыруецца). Ён прая?ляецца:

1. у прыпадабненн? (ас?м?ляцы?) заваё?н?ка? ? заваяваных, рымскага ? прав?нцыйнага элемента?;
2. у змене самой аб'ядно?ваючай улады;
3. у аб'яднанн? частак з цэлым з дапамогай ?першыню створанай для гэтай мэты дзяржа?най адм?н?страцы?;
4. у аб'яднанн? юрыдычных прававых ?дэала?;
5. у аб'яднанн? маральных ?дэала?.

Гэты працэс аб'яднання, плённую ? прагрэс??ны, дасягае свайго по?нага разв?цця да канца II стагоддзя. Але ён мае ? адваротны бок: ён суправаджаецца пан?жэннем культурнага ?зро?ню ? зн?кненнем свабоды, што прая?ляецца ? III стагоддз?. М?ж тым здзяйсняецца рэл?г?йнае аб'яднанне антычнага свету на глебе хрысц?янства, трыумф якога над паганствам напа?няе IV стагоддзе.

На працягу V стагоддзя Рым неаднаразова падвяргаецца нападам з боку варвара?, як?я ? 476 годзе наза?жды зн?шчаць клас?чную рымскую цыв?л?зацыю. У новым дуал?зме на рымскай глебе зараджаецца новы г?старычны перыяд. Поспех сацыяльнага аб'яднання ? ас?м?ляцы? разнастайных нацыянальных элемента? прав?нцый асабл?ва наглядна выя?ляецца ? г?сторы? сам?х ?мператара?, асаб?сты лёс ? характар як?х станов?цца самым бачным фактарам у г?сторы? ?мперы?.

Г?сторыя Рымскай ?мперы?

Прынцыпат

Прынцыпат А?густа спалуча? у сабе элементы рэспубл?канскай маг?стратуры ? ваеннай манарх??. К?ра?н?цтва маг?стратур фармуецца шляхам абрання або прызначэння, у той час як манаршы сан даецца ? спадчыну альбо выбарам?, як?я ажыцця?ляюцца вузк?м, як прав?ла, колам прадста?н?ко? вышэйшай улады. У г?сторы? прынцыпата практыкуецца як выбарнасць, так ? атрыманне ? спадчыну, прычым апошняе часам на падставе спецыф?чнага рымскага ?нстытута ?сына?лення: ?мператар усына?ляе свайго пераемн?ка. Час ад часу ? працэс перадачы ?лады ?мешваюцца с?лавы фактар з боку ?нстытута?, як?я пав?нны ахо?ваць ?мператарскую ?ладу.

К?раванне А?густа (31 г. да н. э. — 14 г. н. э.)

Друг? трыумв?рат бы? не прыватнай здзелкай, як першы, а дзяржа?най установай, якое было надзелена шырок?м? па?намоцтвам?: па пастанове народнага сходу на трыумв?ра? было ?складзена будова дзяржавы — triumviri rei publicae constituendae causa. Па л?кв?дацы? абодвух таварыша? ?ся ?стано?чая ?лада засяродз?лася ? руках аднаго Актав?яна, ён скарыста?ся гэтай надзвычайнай уладай тольк? для таго, каб узнагародз?ць ? прыбудаваць сва?х салдат, а затым скла? яе з сябе ? задавол??ся званнем imperator perpetuns, г. зн. станов?шчам гало?накамандуючага ? прав?нцыях. На наступны ж год ён зраб??ся цэнзарам разам з Агрыпам ? атрыма? званне princeps senatus (?першы ? сенаце?).

Вызначы?шы так?м чынам сваё ста?ленне да сенату, Актав?ян скла? з сябе ? званне пажыццёвага гало?накамандуючага ? тольк? па патрабаванн? сената зно? прыня? гэтую ?ладу тэрм?нам на 10 гадо?, па сканчэнн? як?х яна была працягнута на так? ж тэрм?н. З праконсульскай уладай ён паступова злучы? ?ладу ?ншых рэспубл?канск?х маг?стратур — пажыццёвы трыбунат (з 23 г. да н. э.), уладу цэнзара (praefectura morum) ? гало?нага пантыф?ка. Яго ?лада мела, так?м чынам, два?сты характар: яна складаецца з рэспубл?канскай маг?стратуры па аднос?нах да рымлян ? ваеннага ?мперыума ? аднос?нах да прав?нцый. Актав?ян бы? у адной асобе, так бы мов?ць, прэз?дэнтам сената ? ?мператарам. Абодва гэтыя элемента зл?вал?ся ? пачэсным тытуле А?густа — ?ушанаванага?, як? яму бы? прысвоены сенатам ? 27 годзе. У гэтым тытуле заключаецца ? рэл?г?йнае адценне.

Зрэшты, ? ? гэтым дачыненн? А?густ выя?ля? вял?кую умеранасць. Ён дазвол?? назваць шосты месяц яго ?мем, але не хаце? дапусц?ць у Рыме свайго абага?лення, задавальняючыся тольк? абазначэннем divi filius (?сын чаро?нага?). Тольк? па-за Рымам ён дазваля? будаваць у гонар яго храмы, ? то тольк? ? злучэнн? з Рымам (Roma et Augustus), ? засно?ваць асабл?вую жрэцкую калег?ю — А?густалы. Улада А?густа яшчэ так ?стотна адрозн?ваецца ад улады наступных ?мператара?, што пазначаецца ? г?сторы? асабл?вым тэрм?нам — прынцыпат. Характар прынцыпата як дуал?стычнай улады выступае асабл?ва ясна пры разглядзе аднос?н А?густа да сенату. У Гая Юл?я Цэзара выя?лял?ся ? аднос?нах да сенату паблажл?вая пыха ? некаторае грэбаванне. А?густ не тольк? аднав?? сенат ? дапамог мног?м асобным сенатарам весц? лад жыцця, як? адпавядае ?х высокаму станов?шчу, — ён прама падзял?? з сенатам Уладу. Усе прав?нцы? был? падзеленыя на сенацк?я ? ?мператарск?я. У першы разрад патрап?л? ?се канчаткова зам?раныя вобласц? — ?х к?ра?н?к? ? званн? праконсула?, па-ранейшаму прызначал?ся па жэраб? ? сенаце ? заставал?ся пад яго кантролем, але валодал? тольк? грамадзянскай уладай ? не мел? ? сва?м распараджэнн? войска?. Прав?нцы?, у як?х стаял? войск? ? дзе магла весц?ся вайна, был? пак?нутыя пад непасрэднай уладай А?густа ? прызначаных ?м легата?, у званн? прапрэтара?.

Адпаведна з гэтым была падзелена ? ф?нансавая адм?н?страцыя ?мперы?: эрарый (aerarium) заста?ся па-ранейшаму ? падпарадкаванн? сената, але разам з ?м па?стала ?мператарская казна (fiscus), куды ?шл? даходы з ?мператарск?х прав?нцый. Прасцей было ста?ленне А?густа да народнага сходу. Кам?цы? фармальна ?снуюць ? пры А?гусце, але ?х выбарчая ?лада пераходз?ць да ?мператара, юрыдычна — напалову, фактычна — цалкам. Судовая ?лада кам?цы? адыходз?ць да судовых устано? або да ?мператара як прадста?н?ка трыбуната, а ?х заканада?чая дзейнасць — да сената. Да якой ступен? кам?цы? страчваюць сваё значэнне пры А?гусце, в?даць з таго, што яны неза?важна зн?кл? пры яго пераемн?ку, пак?ну?шы след тольк? ? тэоры? народнага вяршэнства як асновы ?мператарскай улады — тэоры?, якая перажыла Рымскую ? В?зантыйскую ?мперы? ? якая перайшла, разам з рымск?м правам, да сярэднявечча.

Унутраная пал?тыка А?густа нас?ла кансерваты?на-нацыянальны характар. Цэзар шырока раскры? прав?нцыялам доступ у Рым. А?густ жа клапац??ся аб тым, каб прымаць ? грамадзянства ? ? сенат тольк? цалкам дабраякасныя элементы. Для Цэзара, а ? асабл?васц? для Марка Антон?я, прадаста?ленне права грамадзянства бывала крын?цай прыбытку. Але А?густ, паводле яго ?ласных сло?, хутчэй бы? гатовы дапусц?ць, каб ?казна пацярпела шкоду, чым пан?з?ць гонар рымскага грамадзянства?, — згодна з гэтым ён у мног?х нават адабра? дараванае ?м раней права рымскага грамадзянства. Гэтая пал?тыка выкл?кала новыя заканада?чыя меры па адпушчаныя на волю рабо?, якое раней было прадаста?лена цалкам на меркаванне спадара. ?По?ная свабода? (magna et justa libertas), з якой па-ранейшаму было звязана права грамадзянства, паводле закона А?густа магла быць падаравана тольк? пры вядомых умовах ? пад кантролем адмысловай кам?с?? з сенатара? ? конн?ка?. Пры незахаванн? гэтых умо? вызваленне давала тольк? лац?нскае права грамадзянства, а рабы, як?я падвяргал?ся пакаранням, траплял? тольк? ? разрад прав?нцыяльны падданых.

А?густ паклапац??ся пра тое, каб колькасць грамадзян была вядомая, ? аднав?? цэнз, як? амаль ужо выйша? з ужытку. У 28 годзе грамадзян, здольных нас?ць зброю, аказалася 4 063 000, а праз 19 гадо? — 4 163 000. А?густ захава? звычай змяшчаць збяднелых грамадзян за дзяржа?ны кошт ? выводз?ць грамадзян у калон??. Але прадметам асабл?вых яго клопата? бы? сам Рым — яго добра?парадкаванне ? ?прыгожванне. Ён хаце? адрадз?ць таксама ? духо?ную с?лу народа, моцны сямейны побыт ? прастату норава?. Ён рэста?рава? храмы, як?я прыйшл? ? прахласць, ? выда? законы з мэтай пакласц? мяжу распушчанасц? норава?, заахвочваць шлюбы ? выхаванне дзяцей (Leges Juliae ? Papia Poppeae, 9 г. н. э.). Асабл?выя прыв?ле? дадзены был? тым, хто ме? трох сыно? (jus trium liberorum).

Памятаючы словы Гарацыя, што законы нямоглыя, кал? не атрымл?ваюць с?лы ад норава?, А?густ сам хаце? быць узорам старажытнарымскай доблесц?. Уладар свету жы? у сц?плым доме на Палац?не, як? пазней ста? узгоркам палаца?. Лад жыцця А?густа ? звычка адпавядал? рэспубл?канскаму ?дэалу — ён не нас?? ?ншага адзення, акрамя таго, якое было выткана ?гаспадыняй дома? ?мператрыцай Л?в?яй А?густай.

У лёсе прав?нцый адбываецца пры ?м круты паварот: з маёнтка? Рыма яны становяцца часткам? дзяржа?нага цела (membra partesque imperii). Праконсулам, як?м перш дасылал?ся ? прав?нцыю для кармлення (гэта значыць к?равання), прызначал?ся цяпер пэ?нае жалаванне ? тэрм?н ?х знаходжання ? прав?нцы? да?жэе. Перш прав?нцы? был? тольк? прадметам пабора? на карысць Рыма. Цяпер, наадварот, з Рыма ?м выдаюцца субс?ды?. А?густ адбудо?вае прав?нцыяльныя гарады, пагашае ?х да?г?, прыходз?ць да ?х на дапамогу ? час бедства?. Дзяржа?ная адм?н?страцыя знаходз?цца яшчэ ? зародку — ?мператар мае мала сродка? для збору ?нфармацы? аб с?туацы? ? прав?нцыях ? таму л?чыць патрэбным асаб?ста знаём?цца з станов?шчам справы. А?густ наведа? усе прав?нцы?, акрамя Афрык? ? Сардз?н??, ? мног?я гады правё? у ?х аб'ездзе. Ён зладз?? паштовае паведамленне для патрэб адм?н?страцы? — у цэнтры ?мперы? (на Форуме) была паста?лена калона, ад якой л?чыл?ся адлегласц? па шматл?к?х дарогах, як? ?шо? з Рыма да ?скра?н.

Рэспубл?ка не ведала пастаяннай арм?? — салдаты прысягал? палкаводцу, як? пакл?ка? ?х пад сцяг? на год, а пазней — ?да заканчэння паходу?. З А?густа ?лада гало?накамандуючага станов?цца пажыццёвай, арм?я — сталай. Служба ? войсках вызначаецца ? 20 гадо?, пасля чаго ?ветэран? атрымл?вае права на ганаровыя адпачынк? ? на забеспячэнне грашыма або зямлёй. Войска, не патрэбнае ?нутры дзяржавы, размяшчаецца ?здо?ж межа?. У Рыме адборны атрад у 6000 чалавек, набраны з рымск?х грамадзян (прэтарыянца?), 3000 прэтарыянца? размешчаны ? ?тал??. Астатн?я войск? расста?леныя па межах. З лег?ёна?, як?я ?тварыл?ся падчас грамадзянск?х война? у вел?зарным л?ку, А?густ захава? 25 (3 заг?нул? пры паразе Вара). З ?х у верхняй ? н?жняй Герман?? (вобласц? па левым беразе Рэйна) стаял? 8 лег?ёна?, у прыдунайск?х абласцях — 6, у С?ры? — 4, у Ег?пце ? ? Афрыцы — па 2 ? ? ?спан?? — 3. У кожным лег?ёне было 5000 салдат. Ваенная дыктатура, не ?кладваючыся больш у рамк? рэспубл?канск?х устано? ? не абмяжо?ваючыся прав?нцыям?, усталё?ваецца ? Рыме — перад ёй сенат губляе сваё значэнне, зус?м зн?кае народны сход. Месца кам?цы? займаюць лег?ёны — яны служаць прыладай ?лады, але яны ж за?сёды гатовыя быць ? крын?цай улады для таго, каму спрыяюць.

Спадчынн?к Цэзара А?густа ?зя? на сябе задачу зраб?ць у Герман?? тое, што было зроблена ? Гал?? яго дзядзькам — заваяванне вая?н?чых ? рухомых плямёна?, забяспячэнне Рыма моцнай мяжой ? бяспекай з по?начы. З двух бако? — з захаду, у напрамку да Эльбы, ? з по?дня, у напрамку да Дуная — прыёмныя сыны ?мператара Друз Старэйшы ? Тыберый вял? рымск?я лег?ёны у сэрца Герман??. Але план атрыма?ся тольк? напалову: паражэнне Публ?я Вара (9 г. н. э.) у Тэ?табургск?м лесе прымус?ла Рым адмов?цца ад думк? пра распа?сюд свайго валадарства да Эльбы ? абмежавацца Рэйнам. На по?дн?, дзе германцы яшчэ не пасял?л?ся масам?, атрымалася давесц? мяжу да Дуная ? ?тварыць новыя прав?нцы?: Рэцыю (з В?ндзел?цыей) ? Норык. Больш жорсткую было супрац??ленне, якое рымляне сустрэл? далей на ?сходзе — у Панон??, дзе ваява? ужо А?густ, ? ? Далмацы?, куды рымляне пран?кал? з ?л?ры?. Рашучая перамога Тыберыя ? далмац?нска-панонскай вайне (9 г. н. э.) забяспечыла за Рымам мяжу па Дуна? ад яго вытока да вусця ? арган?зацыю трох новых прав?нцый — Панон??, ?л?ры? ? Мез??, яшчэ раней заваяваных праконсулам Македон??.

А?густ замкну? трэц? канцэнтрычны круг рымскага валадарства ? на по?дн?. Ег?пет, зац?снуты С?рыяй, трыма?ся Рыма ? гэтым пазбег анекс?? С?рыяй, а потым захо?ва? незалежнасць дзякуючы сваёй царыцы Клеапатры, якая здолела зачараваць Цэзара ? Марка Антон?я. Пастарэлай царыцы не ?далося дасягнуць таго ж у аднос?нах да стрыманага А?густа, ? Ег?пет ста? рымскай прав?нцыяй. Дакладна таксама ? ? заходняй частцы Па?ночнай Афрык? рымскае валадарства канчаткова зацвердз?лася пры А?гусце, як? заваява? Ма?рытан?ю ? адда? яе нум?дыйскаму цару Юбе, Нум?дыю ж далучы? да прав?нцы? Афрыка. Рымск?я п?кеты ахо?вал? ад качэ?н?ка? пустын? занятыя культурай вобласц? па ?сёй л?н?? ад Марока да К?рэна?к? на межах Ег?пта.

Дынастыя Юл?я?-Кла?дз?я?: спадчынн?к? А?густа (14-69 гг.)

Недахопы дзяржа?най с?стэмы, створанай А?густам, выяв?л?ся адразу пасля яго смерц?. Ён пак?ну? забароненае сутыкненне ?нтарэса? ? право? пам?ж усыно?леным ?м прыёмным сынам Тыберыям ? родным унукам, нягодным юнаком, ?м жа зак?нуты на востра?. Тыберый (14-37) па сва?х заслугах, розуму ? дасведчанасц? ме? права на першае месца ? дзяржаве. Ён не хаце? быць дэспатам: адпрэчваючы тытул спадара (dominus), з як?м л?сл??цы да яго звяртал?ся, ён каза? што ён валадар тольк? для рабо?, для прав?нцыяла? — ?мператар, для грамадзян — грамадзян?н. Прав?нцы? знайшл? ? ?м, па прызнанн? сам?х яго пагарду, клапатл?вага ? дзелавога к?ра?н?ка — ён нездарма каза? сва?м праконсулам, што добры пастыр стрышча авечак, але не луп?ць скуру. Але ? Рыме перад ?м стая? сенат, по?ны рэспубл?канск?х падання? ? ?спам?на? аб м?нулай вел?чы, ? аднос?ны пам?ж ?мператарам ? сенатам хутка был? сапсаваныя л?сл??цам? ? даносчыкам?. Няшчасныя выпадк? ? траг?чныя спляценн? ? сям'? Тыберыя ажарсцв?л? ?мператара, ? тады пачалася крывавая драма пал?тычных працэса?, ?бязбожная вайна (impia bella) у сенаце?, гэтак горача ? мастацка намаляваная у бессмяротным тварэнн? Тацыта, як?я зганьб?? жахл?вага старога на востраве Капры.

На месца Тыберыя, апошн?я хв?л?ны якога нам у дакладнасц? невядомыя, бы? абвешчаны сын яго пляменн?ка, папулярнага ? ?с?м? аплаканага Герман?ка, — Кал?гула (37-41), юнак давол? с?мпатычны, але хутка звар'яцелы ад улады. Ён дайшо? да ман?? вел?чы ? жорсткасц?. Меч прэтарыянскага трыбуна спын?? жыццё гэтага вар'ята, як? ме?ся пастав?ць сваю статую ? ?ерусал?мск?м храме для глыбокай пашаны разам з ?еговай. Сенат уздыхну? свабодна ? ?здума? аб рэспубл?цы, але прэтарыянцам? дал? яму новага ?мператара ? асобе Кла?дз?я (41-54) — брата Герман?ка. Кла?дз?й бы? практычна цацкай у руках сва?х двух жонак — Месал?ны ? Агрып?ны, як?я пакрыл? ганьбой рымскую жанчыну таго часу. Яго вобраз, аднак, скажоны пал?тычнай сатырай, ? пры Кла?дз?? (не без яго ?дзелу) працягвалася як знешняе, так ? ?нутранае разв?ццё ?мперы?. Кла?дз?й нарадз??ся ? Л?оне ? таму асабл?ва прыма? да сэрца ?нтарэсы Гал?? ? гала?: у сенаце ён асаб?ста адстойва? хадайн?цтва жыхаро? па?ночнай Гал??, як?я прас?л? зраб?ць для ?х даступным? ганаровыя пасады ? Рыме. Кла?дз?й звярну? у 46 годзе царства Котыса ? прав?нцыю Фрак?ю, а з Ма?рЫтан?? зраб?? рымскую прав?нцыю. Пры ?м жа здзейсн??ся ваенны занятак Брытан??, якая была канчаткова заваяваныя Агрыколам. ?нтрыг?, а можа быць, ? злачынства, Агрып?ны адкрыл? шлях да ?лады яе сыну, Нерону (54-68). ? ? гэтым выпадку, як амаль за?сёды ? першыя два стагоддз? ?мперы?, прынцып спадчыннасц? прынёс ёй шкоду. Пам?ж асаб?стым характарам ? густам? маладога Нерона ? яго станов?шчам у дзяржаве была по?ная неадпаведнасць. У вын?ку жыцця Нерона выл??ся ваенны мяцеж; ?мператар пакончы? з сабой, ? ? наступны год грамадзянскай вайны змян?л?ся ? заг?нул? тры ?мператара — Гальба, Атон, В?тэл?й.

Дынастыя Флав?я? (69-96 гг.)

Канчаткова ?лада дасталася гало?накамандуючаму у вайне супраць па?станца? ??дзея?, Веспас?яну. У асобе Веспас?яна (70-79) ?мперыя атрымала арган?затара, у як?м яна мела патрэбу пасля ?нутраных смут ? па?стання?. Ён здушы? па?станне батава?, уладз?? аднос?ны да сенату ? прывё? у парадак дзяржа?ную гаспадарку, будучы сам узорам старажытнарымскай прастаты норава?. У асобе яго сына, Ц?та (79-81), як? разбуры? ?ерусал?м, ?мператарская ?лада акружыла сябе арэолам чалавекалюбства, а малодшы сын Веспас?яна, Дам?цыян (81-96), зно? паслужы? пацвярджэннем таго, што прынцып спадчыннасц? не прынос?? Рыму шчасця. Дам?цыяна перайма? Тыберыя, ваява? на Рэйне ? на Дуна?, хоць не за?сёды ?дала, варагава? з сенатам ? заг?ну? у вын?ку змовы.

Пяць добрых ?мператара? — Антан?ны (96-180)

Рымская ?мперыя пры Траяне

Следствам гэтай змовы было пакл?канне да ?лады не генерала, а чалавека з асяроддзя сената, Нервы (96-98), як?, усынав??шы Ульп?я Траяна (98-117), да? Рыму аднаго з лепшых яго ?мператара?. Траян бы? родам з ?спан??; яго ?звышэнне з'я?ляецца знамянальнай прыкметай сацыяльнага працэсу, як? здзяйсня?ся ? ?мперы?. Пасля валадарства двух патрыцыянск?х рода?, Юл?я? ? Кла?дз?я?, на рымск?м троне з'я?ляецца плебей Гальба, затым ?мператары з мун?цып?я? ?тал?? ?, нарэшце, прав?нцыял з ?спан??. Траян адкрывае сабой шэраг ?мператара?, як?я зраб?л? другое стагоддзе лепшай эпохай ?мперы?: усе яны — Адрыян (117—138), Антан?н П?й (138—161), Марк А?рэл?й (161—180) — прав?нцыйнага паходжання (?спанцы, акрамя Антан?на, як? бы? з па?днёвай Гал??); усе яны абавязаны сва?м узвышэннем ?сына?ленню папярэдн?ка. Траян праслав??ся як палкаводзец, ?мперыя дасягнула пры ?м найбольшага аб'ёму.

Траян рассуну? межы ?мперы? на по?нач, дзе была заваяваная ? калан?заваная Дак?я, ад Карпат да Днястра, ? на ?сход, дзе был? ?твораны чатыры прав?нцы?: Армен?я (малая — вярхо?? Е?фрата), Месапатам?я (н?зо?? Е?фрата), Ас?рыя (вобласць Тыгра) ? С?рыя (на па?днёвы ?сход ад Палесц?ны). Гэта было зроблена не стольк? з захопн?цк?м? мэтам?, кольк? для таго, каб адсунуць ад ?мперы? варварск?я плямёны ? качэ?н?ка? пустын?, як?я пагражал? ёй пастаянным уварваннем. Гэта в?даць з дбайнага клопату, з якой Траян ? яго пераемн?к Адрыян, для ?мацавання межа?, насыпал? вел?чэзныя валы, з каменным? бастыёнам? ? вежам?, рэштк? як?х захавал?ся да нашых дзён — у па?ночнай Англ??, у Малдав?? (Траяна? вал), л?мес ад Рэйна (у па?ночным Насау) праз Майн ? па?днёвую Герман?ю да Дуная.

М?ралюб?вы Адрыян заня?ся пера?тварэнням? ? адм?н?страцы? ? ? гал?не права. Як А?густ, Адрыян правё? мног?я гады ? наведванн? прав?нцый; ён не грэбава? узяць на сябе пасаду архонта ? Аф?нах ? асаб?ста скла? для ?х праект гарадскога к?равання. ?дучы з стагоддзем, ён бы? больш адукаваны, чым А?густ, ? стая? на ?зро?н? сучаснай яму адукаванасц?, якая дасягнула тады свайго апагею. Як Адрыян сва?м? ф?нансавым? рэформам? заслужы? мянушку ?абагачальн?к свету?, так яго пераемн?к Антан?н бы? празваны ?бацькам роду чалавечага?, за яго апек? аб прав?нцыях, як?я падвергл?ся бедствам. Вышэйшае месца ? шэрагу Цэзара? займае Марк А?рэл?й, празваны ф?лосафам, аб ?м мы можам судз?ць не па адным эп?тэце — мы ведаем яго думк? ? планы ? яго ?ласным выкладзе. Як вял?к? бы? прагрэс пал?тычнай думк?, рэальны ? лепшых людзях з часу падзення рэспубл?к?, пра гэта ясней за ?сё сведчаць яго знамянальныя словы, ?Я нас?? у сваёй душы вобраз вольнай дзяржавы, у якой усё к?руецца на падставе аднолькавых для ?с?х закона? ? ро?нага для ус?х права?. Але ? гэтаму ф?лосафу на троне прыйшлося выпрабаваць на сабе, што ?лада рымскага ?мператара — асаб?стая ваенная дыктатура; мног?я гады ён пав?нен бы? правесц? ? абарончай вайне на Дуна?, дзе ён ? памёр. Пасля чатырох ?мператара?, запанавалых ? сталым узросце, трон зно? даста?ся, па праву спадчыны, юнаку, ? зно? недастойнаму. Пада?шы к?раванне дзяржавай улюбёнцам, Камод (180-193), падобна Нерону, прагну? ла?ра? не на пол? б?твы, а ? цырку ? амф?тэатры: але густы яго был? не артыстычныя, як у Нерона, а гладыятарск?я. Ён заг?ну? ад рук? змо?шчыка?.

Дынастыя Север (193-235)

Н? ста?лен?к змо?шчыка? прэфект Пертынакс, н? сенатар Дз?дз?й Юльян, як? набы? парф?ру ? прэтарыянца? за вял?к?я грошы, не ?трымал?ся ва ?ладзе; ?л?рыйск?я лег?ёны пазайздросц?л? сва?м таварышам ? абвясц?л? ?мператарам свайго палкаводца, Септым?я Севера. Септым?й бы? родам з Лептыса ? Афрыцы; у яго выма?ленн? чутны бы? афрыканец, як у мове Адрыяна — ?спанец. Яго ?звышэнне азначае поспех? рымскай культуры ? Афрыцы. Тут яшчэ жывыя был? традыцы? пун?йца?, як?я дз??ным чынам зл?ваюцца з рымск?м?. Кал? тонка адукаваны Адрыян аднав?? грабн?цу Эпам?нонда, то Септым?й, як абвяшчае паданне, пабудава? ма?залей Ган?бала. Але пун?ец цяпер ваява? за Рым. Суседз? Рыма зно? адчул? на сабе цяжкую руку пераможнага ?мператара; рымск?я арлы аблятал? мяжы ад Вав?лона на Е?фрат ? Ктэс?фона на Тыгру да Ёрка на далёк?м по?начы, дзе памёр Септым?й ? 211 годзе. Септым?й Север, ста?лен?к лег?ёна?, бы? першым салдатам на троне Цэзара. Грубая энерг?я, якую ён прынёс з сабой з сваёй афрыканскай радз?мы, вырадз?лася ? дз?кунства ? яго сыне Каракале, як? захап?? адз?на?ладдзе забойствам брата. Каракала яшчэ ясней выя?ля? свае афрыканск?я с?мпаты?, усюды ставячы стату? Ган?бала. Рым абавязаны яму, зрэшты, пышным? тэрмам? (Тэрмы Каракалы). Як ? бацька, ён нястомна абараня? рымск?я зямл? на двух франтах — на Рэйне ? на Е?фраце. Яго нястрымнасць выкл?кала змову сярод яго ваенных, ахвярай якой ён упа?. Пытанн? права мел? ? Рыме тых часо? такое значэнне, што менав?та салдату Каракале Рым абавязаны адным з найвял?кшых грамадзянск?х подзв?га? — прадаста?леннем ?с?м прав?нцыялам права рымскага грамадзянства. Тое, што гэта была не проста ф?скальная мера, в?даць з льгот, падараваных ег?пцянам. З часу заваявання А?густам царства Клеапатры гэтая кра?на знаходз?лася на асабл?вым бяспра?ным станов?шчы. Септым?й Север вярну? Александры? самак?раванне, а Каракала не тольк? пада? александрыйцам права займаць дзяржа?ныя пасады ? Рыме, але ? ?першыню ?вё? ег?пцян?на ? сенат. Узвышэнне пун?йца? на пасад Цэзара пацягнула за сабой пакл?канне да ?лады ?х супляменн?ка? з С?ры?. Сястры ?давы Каракалы, Мэзе, атрымалася л?кв?даваць з пасаду забойцу Каракалы ? замясц?ць яго сва?м унукам Гел?ягабалам. Узыходжанне яго ?я?ляе дз??ны эп?зод у г?сторы? рымск?х ?мператара?: гэта было змяшчэнне ? Рыме ?сходняй тэакраты?. Але жраца немагчыма было ?яв?ць на чале рымск?х лег?ёна?, ? Гел?ягабал бы? хутка заменены сва?м стрыечным братам, Аляксандрам Северам. Узыходжанне Сасан?да? на месцы парфянск?х царо? ? выкл?канае гэтым рэл?г?йна-нацыянальнае абна?ленне перс?дскага ?сходу прымус?л? маладога ?мператара правесц? шмат гадо? у паходах; але значэнне ме? ? для яго рэл?г?йны элемент, пра гэта сведчыць яго ларарый (lararium), у як?м сабраны был? малюнк? ?с?х баго?, як?я карыстал?ся культам ? межах ?мперы?, ? ? тым л?ку Хрыста. Аляксандр Север заг?ну? бл?зу Майнца ахвярай салдацкага самавол?.

Крыз?с Рымскай ?мперы? III стагоддзя (235-284)

Тады адбылася падзея, якое паказала, да якой ступен? хутка здзяйсня?ся ? войсках, самай жыццёвым элеменце тагачаснага Рыма, працэс ас?м?ляцы? рымск?х ? прав?нцыйных элемента? ? як бл?зк? бы? гадз?ну панавання варвара? над Рымам. Лег?ёны абвясц?л? ?мператарам Макс?м?н, сына гота ? аланк?, былога пастухом ? абавязанай свайму багатырскаму целаскладу ? адваг? хуткай ваеннай кар'ерай. Гэта за?часнае ?рачыстасць па?ночнага варварства выкл?кала рэакцыю ? Афрыцы, дзе абвясц?л? ?мператарам праконсула Гардыяна. Пасля кровапрал?тных сутыкнення? ?лада засталася ? руках юнака, унука Гардыяна. У той час, кал? ён з поспехам адлюстро?ва? на ?сходзе перса?, ён бы? ск?нуты ?ншым варварам на рымскай ваеннай службе — Ф?л?пам Арабам, сынам разбойн?цкага шэйха ? Сыра-арав?йскай пустын?. Гэтаму сем?ты наканавана было пышна адсвяткаваць у 248 годзе тысячагоддзе Рыма, але царава? ён нядо?га: яго легат, Дэцый, пад ц?скам сва?х салдат бы? вымушаны адабраць у яго ?ладу. Дэцый бы? рымскага паходжання, але сям'я яго да?но ?жо была выселена ? Панон?ю, дзе ён ? нарадз??ся. Пры Дэцыю выяв?л? сваю с?лу два новых ворага, падрывае Рымскую ?мперыю — готы, як?я ?варвал?ся з-за Дуная ? Фрак?ю, ? хрысц?янства. Супраць ?х нак?рава? Дэцый сваю энерг?ю, але яго г?бель у б?тве з готам? ?жо ? наступным годзе (251) пазбав?ла хрысц?ян ад яго жорстк?х эдыкта?. Улада захап?? яго таварыш, Валяр'ян, як? прыня? у суправ?цел? свайго сына Гал?ена: Валяр'ян заг?ну? у палоне ? перса?, а Гал?ен пратрыма?ся да 268 года. Рымская ?мперыя была ?жо так раск?ваны, што цэлыя вобласц? аддзялял?ся ад яе пад а?таномным к?раваннем мясцовых гало?накамандуючых. Гало?най апорай Рыма был? ? гэты час генералы ?л?рыйскага паходжання: там, дзе небяспека прымус?ла згуртавацца абаронца? Рыма, был? выб?раюцца адз?н за адным, па нарады камандз?ра?, здольнасц? палкаводца ? адм?н?стратары: Кла?дз?й II, А?рэл?ян, Проб ? Кар. А?рэл?ян заваява? Гал?ю ? царства З?нов?? ? аднав?? ранейшыя межы ?мперы?; ён жа абнёс новай сцяной Рым, як? да?но вырас з рамак сцен серво Тулл ? ста? адкрытым безабаронным горадам. Усе гэтыя ста?лен?к? лег?ёна? хутка г?нул? ад рук был? абураныя салдат: Проб, напрыклад, за тое, што, клапоцячыся пра дабрабыт сваёй роднай прав?нцы?, прымус?? салдат разводз?ць в?наградн?к? на Рэйне ? Дуна?.

Тэтрарха ? дам?нат (285-324)

Нарэшце, па рашэнн? аф?цэра? у Халк?доне, у 285 годзе бы? узведзены на трон Дыяклетыян, годна завяршальны сабой шэраг язычн?цк?х ?мператара? Рыма. Пера?тварэнн? Дыяклетыяна цалкам змяняюць характар ? формы Рымскай ?мперы?: яны падводзяць вын?к? папярэдняму г?старычнаму працэсу ? мяркуюць пачатак новага пал?тычнага парадку. Дыяклетыян здае ? арх?? г?сторы? прынцыпат А?густа ? стварае рымска-в?зантыйскае адз?надзяржа?е. Гэты далмац?ец, надзе?шы на сябе вянок ?сходн?х царо?, канчаткова развянча? царск? Рым. У храналаг?чных рамках акрэсленай вышэй г?сторы? ?мператара? паступова здзяйсня?ся найвял?кшы г?старычны пераварот культурнага характару: прав?нцы? пакараюць Рым. У гал?не дзяржа?най гэта выя?ляецца зн?кненнем дуал?зму ? асобе гаспадара, як? ? арган?зацы? А?густа бы? прынцэпсам для рымлян, а для прав?нцыяла? — ?мператарам. Дуал?зм гэты паступова страчваецца, прычым ваенная ?лада ?мператара паглынае ? сябе грамадзянскую рэспубл?канскую маг?стратуру прынцыпата. Пакуль было яшчэ жыва паданне Рыма, трымалася ? ?дэя прынцыпата, але кал? ? канцы III стагоддзя ?мператарская ?лада дасталася афрыканцам, ваенны элемент ва ?ладзе ?мператара зус?м выцесн?? рымскую спадчыну. Разам з тым частае ?варванне ? дзяржа?нае жыццё рымск?х лег?ёна? зняважыла гэтую ?ладу, зраб?ла яе даступнай кожнаму славалюбу ? пазбав?ла яе трываласц? ? працягласц?. Шырокасць ?мперы? ? адначасовыя войны па ?сёй яе мяжы не дазвалял? ?мператару засяродз?ць ?се ваенныя с?лы пад сваёй непасрэднай камандай, лег?ёны на ?ншым канцы ?мперы? свабодна магл? абвясц?ць ?мператарам свайго ?любёнца, каб атрымаць ад яго звычайнае ?падараванне? грашыма. Гэта заахвоц?ла Дыяклетыяна рэарган?заваць ?мператарскую ?ладу на пачатках калег?яльнасц? ? ?ерарх??.

Канстанц?н I

Штучная тэтрарх?я Дыяклетыяна пратрымалася нядо?га; Цэзары не мел? цярпення м?рна чакаць свайго ?звышэння ? а?густы. Яшчэ пры жыцц? Дыяклетыяна, як? пайшо? на супакой у 305 годзе, выл?лася вайна пам?ж суперн?кам?.

Абвешчаны брытанск?м? лег?ёнам? ? 312 годзе Цэзарам Канстанц?н разб?? пад сценам? Рыма свайго саперн?ка, апошняга ста?лен?ка рымск?х прэтарыянца?, цэзара Максенцыя. Гэтая параза Рыма адкрыла шлях да трыумфу хрысц?янства, з як?м бы? звязаны далейшы поспех пераможца. Канстанц?н не тольк? да? хрысц?янам свабоду веравызнання ? Рымскай ?мперы?, але ? прызнанне ?х царквы з боку дзяржа?най улады. Кал? перамога пры Адрыянопал? ? 323 годзе над А?густам усходу, Л?цын?ям, пазбав?ла Канстанц?на ад апошняга саперн?ка, хрысц?янская царква стала новай запамогай яго адз?надзяржа?я. Замян??шы тэтрарх?ю Дыяклетыяна арган?зацыяй чатырох прэфектур, Канстанц?н завяршы? адм?н?страцыйныя пера?тварэнн? свайго папярэдн?ка ? тым спецыяльным пал?тычным стыл?, як? ста? потым вядомы пад ?мем в?зантыйскага, з шматл?к?м? прыдворным? пасадам? ? новым? тытулам?. Накольк? ? ? як?м сэнсе змян?лася з Дыёклетыяна сама ?мператарская ?лада, пра гэта лепш за ?сё сведчыць скл?каны Канстанц?нам Н?кейск? сабор. Значэнне, якое запазыча? паганск? ?мператар ад звання ?гало?нага пантыфекса?, мела мясцова-рымск? нацыянальны характар ? было мала пара?нальна з станов?шчам, якое заня? Канстанц?н пасля прыняцця хрысц?янства. Для новай ?мперы? спатрэб?лася ? новая стал?ца; ёю ста? град Канстанц?на. Так?м чынам ажыццяв?лася тое, што марылася сучасн?кам Цэзара ? А?густа, пра што гавары? з трывогай у сва?х одах Гарацый: узн?кненне новага Рыма на далёк?м усходзе, пераемн?ка старажытнага горада Ромула. Станов?шча Канстанц?на было настольк? грунто?ным, што ён зраб??ся заснавальн?кам дынасты?.

?мперыя пасля Канстанц?на (337-395)

Пасля яго смерц? (337) улада перайшла да яго тром сынам: Канстанцый атрыма? Канстанц?нопаль ? ?сходнюю прэфектуру, Канстант — ?л?рыйскую прэфектуру ? ?тал?ю, Канстанц?н II — прэфектуру Гал?ю з Афрыкай. Перш за ?сё новых ?мператара? было вын?шчэнне сваяко?. М?жусоб?цы пам?ж Канстанц?нам ? Канстантам ? па?станне злучыл? усю ?ладу ? руках Канстанцыя. У 360 годзе лег?ёны Гал?? абвясц?л? ?мператарам ацалелага сваяка Канстанцыя, Юл?яна. Гэты запознены неаплатон?к узя? на сябе няздзейсная задачу адрадз?ць паганства ? спын?ць трыумф хрысц?янства. Лёс, аднак, не да? яму нават часу змагацца з ?Гал?леян?нам?: два гады праз, у б?тве з войскам? Сасан?да?, атрыма? раненне дз?дай, хутчэй за ?сё нанесенае адным з сва?х салдат ? аф?цэра?, ? тут жа памёр. Яго пераемн?к, якая была абвешчана ? лагеры, памёр на зваротным шляху, не дайшо?шы да Канстанц?нопаля. Абраны там у ?мператары Валентын?ан (364-375) заснава? другую хрысц?янскую дынастыю, якая складалася з яго брата Валента ? двух малалетн?х сыно?, Грацыяна ? Валентын?ана II, як?я валадаравал? адначасова, але нязгодна пам?ж сабой адносна гало?най злосц? таго дня — арыянства. Валентын?ан I ?сё сваё к?раванне ваява? з варварам? на Рэйне ? Дуна?. Вядомы таксама пабудовай абарончых збудавання? як на мяжы, так ? ? глыб?н? прав?нцый. Ён памёр у 376 годзе на Дуна?, пак?ну?шы заходнюю частку ?мперы? двум сва?м сынам. ?мперыя зно? падвергнулася нашэсцям варвара?: перадавы атрад германскага нашэсця, вестготы, перайшл? праз Дунай ? пры Адрыянопал? зн?шчыл? войск? Валента, як? заг?ну? у б?тве. Юнак Грацыян прызначы? суправ?целем на Усходзе Феадос?я I. Праз некаторы час Грацыян бы? заб?ты намесн?кам Брытан?? магн?т Макс?мам. Пасля гэтага захад ?мперы? пагруз??ся на дзесяц?годдзе ? грамадзянск?я смуты. Макс?м бы? разгромлены Хвядосам ? 388 годзе ? заб?ты. На захадзе бы? адно?лены на троне Валентын?ан II пад наглядам палкаводца Арбагаста. Тры гады правё? Феадос?й ? Рыме ? Медыялане, а затым вярну?ся ? Канстанц?нопаль. Праз год Валентын?ан бы? знойдзены павешаным, а ?мператарам ста? Флав?й Я?ген, ста?лен?к Арбагаста. ? зно? Феадос?й ? яго палкаводзец Стыл?хон адправ?л?ся на захад ? разграм?л? узурпатара? ? жорсткай б?тве каля рак? Фрыг?д на ?сход ад Акв?лы (394). На каротк? час (394-395) Феадос?й засяродз?? у сва?х руках уладу над усёй ?мперыяй, ста?шы, так?м чынам, фактычна апошн?м адз?ным к?ра?н?ком усяго рымскага свету.

Падзенне Заходняй Рымскай ?мперы? (395-480)

Ужо ? 395 годзе ?лада Хвядоса перайшла да двух малалетн?х сыно? Хвядоса, прызначаным жн??ня — да Аркадзя на ?сходзе ? Ганорыя на захадзе. Заходняя Рымская ?мперыя больш н?кол? не злучалася з Усходняй ? паступова слабела пад нац?скам варвара?. У 476 годзе Адаакр здымае парф?ру з малалетняга ?мператара Рыма, а ? 480 годзе пам?рае Юл?й Няпот — апошн?, хто нас?? тытул ?мператара Захаду.

Гл. таксама

• Перал?к консула? Рымскай ?мперы?

Спасылк?

• Римская слава. Античное военное дело. (руск.)
• История Древнего Рима. Крын?цы ? публ?кацы? па г?сторы? ? культуры Старажытнага Рыма, карты, даведн?к?. (руск.)
• Рим становится империей Арх?вавана 4 жн??ня 2011., Преемники Августа Арх?вавана 19 верасня 2017. ? ?нш. артыкулы на сайце ?История Древнего мира? (руск.)